image/svg+xml

Gebouw De Locomotief

Verhaal

Gebouw De Locomotief

Plaatje bij verhaal: img_3118_bewerkt_2.jpg

Inleiding

Het rijksmonument De Locomotief aan de Bornsestraat nummer 5 in Hengelo is het enige in originele staat bewaard gebleven gebouw van het ooit uitgebreide complex van de Hengelosche Electrische en Mechanische Apparaten Fabriek (HEEMAF) in Hengelo.

Geschiedenis

De Locomotief kwam in plaats van de “kantoorvilla” van de HEEMAF. Deze villa was van 1898 tot 1912 het woonhuis geweest van Rento Hofstede Crull, die samen met W. Willink de eerste directie van de HEEMAF vormde. In 1908 werd de HEEMAF gesticht en werd het HEEMAF kantoor tegen de villa gebouwd. In 1913 werd het verlengd in de richting van het van het TCS (Twentsch Centraal Station). In 1912 verhuisde Hofstede Crull naar een andere villa. Zijn voormalige woonhuis werd toen "kantoorvilla". Dat hield in dat de directie er zetelde.

In april 1941 werd begonnen met de afbraak van de kantoorvilla en met de bouw van  een nieuw kantoorgebouw, dat later de bijnaam “De Locomotief” kreeg. Het was oorlog en dat had ook voor de HEEMAF gevolgen. Zo werkten er HEEMAF medewerkers als dwangarbeiders in Duitsland. Maar ondanks de oorlog kwam het nieuwe kantoorgebouw in september 1942 gereed, compleet met een directieschuilkelder voor 8 personen.

Ontwerp en bouw

De architect was ir. Dirk Roosenburg (1887 - 1962). Hij was de grootvader van de wereldberoemde architect Rem Koolhaas en is zelf vooral bekend door het ontwerpen van kantoor- en utiliteitsgebouwen. Voorbeelden zijn de hoofdkantoren van Philips in Eindhoven (tegenwoordig de Witte Dame genoemd) en de KLM aan de Plesmanweg in Den Haag (later ministerie van Verkeer & Waterstaat) en de gemalen Lely bij Medemblik en Smeenge, Vissering en Buma  in de Noordoostpolder.

 

Langs de Bornsestraat

Het nieuwe kantoorgebouw moest aansluiten op bestaande HEEMAF gebouwen. Aan de Bornsestraat was dat op  het kantoorgebouw uit 1908/1913. 

De maquette is gemaakt door de Hengelose architect G.A. Schrakamp, die vaker werk deed voor de HEEMAF en de HEEMAF Bouwvereniging Het Weidedorp. 

De onderstaande plattegrond stamt uit 1943 (toen het gebouw al klaar was) en is daarom meer gedetailleerd dan de onwerp tekeningen:

Ontwerptekeningen van verschillende verdiepingen zijn op glasplaten bij het HCO aanwezig. Ze dragen als datum maart en april 1941. De naam van de tekenaar of architect is niet vermeld.

In de kelder was het archief. Op de tweede verdieping was – recht boven de directiekamer – een kantine. Er was daar geen keuken, wel een goederenliftje waarmee de koffie en thee zal zijn aangevoerd. Een gang doorbrak de van de Bornsestraat zichtbare scheidingsmuur tussen het oude en nieuwe kantoorgebouw op de begane grond en de eerste verdieping. Er was geen verbinding tussen de tweede verdieping en de zolderverdieping van het oude kantoorgebouw. Het trappenhuis en een personenlift waren tegen de scheidingsmuur aangebouwd, zodat deze voorzieningen ook van nut waren voor de eerste verdieping van het oude kantoorgebouw.

Van de derde verdieping (onder het gebogen dak) is geen ontwerptekening gevonden, maar er zijn wel enkele foto’s zoals deze:

Uit de aanwezigheid van een rond raam en een gebogen plafond blijkt dat het hier om de derde verdieping gaat. Die had zes ronde ramen aan de kant van de Bornsestraat. Blijkens andere foto’s werd deze ruimte ook voor recepties gebruikt.

Aan de achterzijde

Aan de van de Bornsestraat afgekeerde zijde sloot het nieuwe kantoorgebouw op de begane grond aan op de fabrieksgebouwen. 

De uitvoering week hier op enkele punten van de maquette af:

Het onderste ronde raam maakte deel uit van de directiekamer en wordt hieronder van daaruit getoond:

Kunst

Het belangrijkste kunstwerk was het in de foto hierboven getoonde ronde raam in de Directiekamer, met een glas-in-lood raam van Pieter Adrianus Hendrik Hofman (1886 - 1965) In de HEEMAF glasplaten collectie bevinden zich diverse ontwerptekeningen voor dat raam, zoals deze:

Bovenstaande tekening lijkt sterk op de uiteindelijke uitvoering:

HEEMAF directeur Ir. Henri Keus had in vier bovenramen van de erker in zijn thuis (Grundellaan 23, Hengelo) ook glas-in-lood van Pieter A. H. Hofman. Die ramen waren hem door het bestuur (tegenwoordig zou men zeggen de Raad van Commissarissen) aangeboden ter gelegenheid van zijn 25-jarig jubileum.

In de werkkamer van directeur Keus in De Locomotief hing een schilderij met bomen en hooibergen van Geert Hendrik Streurman van de Groningse kunstenaarskring De Ploeg.

De naam

In de tegenwoordige situatie is het lastig om in het gebouw een locomotief te herkennen. Volgens ex-Hengelonaar Jaap Tuik dateert de naam uit de tijd dat het lange kantoorgebouw uit 1908 eraan vast zat. De rij met tientallen identieke ramen deed denken aan een trein met personenwagens, gevuld met het gewone personeel. Het afwijkende gebouw ervoor was dan de locomotief. De daar zetelende directie had de rol van de machinist, die bepaalde wat er gebeurde.

 

Verdere geschiedenis

In 1966 werd een derde kantoorgebouw geopend. Volgens het dagblad De Telegraaf werd dit de „technische"flat" genoemd, omdat er ingenieurs en tekenaars in werkten en omdat het gebouw van zes verdiepingen iets van een flatgebouw weg had. De Telegraaf was overigens goed te spreken over deze schepping van ir. W. Huisman (van het ingenieurs-en architectenbureau Langhout en Huisman). Enkele fabrieksgebouwen waren ten behoeve van de nieuwbouw gesloopt. Via de entree aan het plantsoen ging men als vanouds rechtsaf naar De Locomotief, maar linksaf sinds 1966 naar de technische"flat" in plaats van naar de fabriek.

De HEEMAF was al in 1963 opgegaan in Holec, maar binnen dat concern bleven de namen van de verschillende daarvan deel uitmakende bedrijven nog jarenlang bestaan. Het was een periode van reorganisaties, miljoenenverliezen en ontslagen. Het gebouwencomplex werd te groot voor het ingekrompen HEEMAF. In 1982 ontstond het plan dat HEEMAF het complex ten behoeve van vooral woningbouw aan de gemeente Hengelo zou verkopen. Met geldelijke steun van het ministerie van Economische Zaken en de Overijsselse Ontwikkelingsmaatschappij zou de HEEMAF naar een nieuwe fabriek op een industrieterrein verhuizen. De uitvoering verliep traag, onder andere door de vondst van asbest. Midden jaren 90 waren de meeste HEEMAF gebouwen gesloopt. 

De Locomotief, de “technische flat” en hun verbindingsgebouw met entree zijn bewaard gebleven. De gebouwen hebben nog steeds hun oorspronkelijke functie, want er wordt kantoorruimte verhuurd.  Het plantsoen bij de entree is verdwenen. Daar zijn nu parkeerplaatsen aan een straat geheten Sherwood Rangers, opgesierd door een figuur in cortenstaal, “De Wandelaar” van Rein Dool uit 2004.

Toen de gemeente Hengelo behoefte kreeg aan meer kantoorruimte werd er in 2014 een onderzoek  gedaan naar alternatieve huisvesting waarin ook de ex-HEEMAF gebouwen waren betrokken. Zodoende is de situatie anno 2014 goed vast gelegd. De benaming “technische flat” blijkt niet ingeburgerd te zijn, want in het gemeentelijk rapport is sprake van "het HEEMAF gebouw". Het is in 2004 van een nieuwe gevel voorzien, is goed geïsoleerd en het is voorzien van nieuwe installaties. Het gebouw voldoet aan de huidige nieuwbouweisen, maar heeft (net als het verbindingsgebouw) geen monumentale status.

De Locomotief is wel een ingeburgerde naam. Het is een goed bewaard rijksmonument . Dat geeft minder comfort: de stalen ramen hebben nog steeds enkel glas en sluiten niet goed af.

 

Het raadsel

Een raadsel is het rondraam van de glaskunstenaar Hofman in de voormalige directiekamer op de begane grond. Daar zit nu gewoon (enkel) glas. Waar is het glas-in-lood raam gebleven ? Reacties worden op prijs gesteld.

 

Bronnen

  • HEEMAF glasplatencollectie, Historisch Centrum Overijssel. Hierbij bevind zich ook een album “Het nieuwe kantoorgebouw, maart 1941 – september 1942”.
  • HEEMAF archief, Historisch Centrum Overijssel.
  • Diverse gedigitaliseerde kranten via Delpher met name “Architect Huisman brengt warmte in de bouw” in De Telegraaf van 12-08-1966.
  • Peter van Dam: P.A.H. Hofman (1886-1965) Haags sierkunstenaar (Uitgeverij Uniepers, Abcoude 1996) ISBN 90 6825 17 32.
  • Marinus van Rooy, "Een foto...een-herinnering", op de website Twentejournaal.
  • Gemeente Hengelo, Vervolgonderzoek huisvesting, 28 oktober 2014.
  • Website van het Holec Historisch Genootschap.

Trefwoorden:Rijksmonument, Monument, Glazenier, Glas in lood, Glaskunst, Architect, Architectuur, Bouwkunst, Kantoorgebouw, Kantoorvilla, Hergebruik.
Personen:Rein Dool; Pieter A. H. Hofman; W. Huisman, Rento Hofstede Crull; Henri Keus; Rem Koolhaas; Dirk Roosenburg; G.A. Schrakamp, G.H. Streurman; Jaap Tuik.
Periode:1908
Locatie:Hengelo gemeente

Reacties

mooi stuk, met prachtige foto’s!
Algemeen door anoniem op 20 Nov 2017 om 09:36:40

Plaats een reactie

Velden met een zijn verplichte velden.